το παράθυρό μας ανοικτό σ΄ένα κόσμο χωρίς καπνό

Γ.Α. Μαθιουδάκης

  Με τον τίτλο αυτό κυκλοφόρησε, πριν κάμποσα χρόνια, μια μπροσούρα του Π.Ο.Υ., με αφορμή την παγκόσμια ημέρα -31-Μαΐου- κατά του καπνίσματος. Μιλούσε για τον καπνό των τσιγάρων και όχι καθόλου για τον καπνό των εργοστασίων και των οχημάτων, που δηλητηριάζουν το αστικό μας περιβάλλον ούτε για τον καπνό των διοξινών που εκλύονται από τις ανά την επικράτεια χωματερές και μολύνουν τον αέρα, το έδαφος και τους ταμιευτήρες νερού.

   Κατά το κάπνισμα, εισπνεόνται πάνω από 4000 ουσίες, πολλές από τις οποίες είναι ερεθιστικές, εξαρτησιογόνες, τοξικές, που -σε συνθήκες εργαστηρίου- έχουν αποδειχθεί βλαπτικές για τους πνεύμονες, την καρδιά, τα αγγεία, και πληθώρα άλλων οργάνων. Αλλά οι καπνιστές καπνίζουν για να επωφεληθούν από τις ευεργετικές φαρμακολογικές δράσεις της νικοτίνης, όπως η άρση συγκινησιακών φορτίσεων, η ενίσχυση της πνευματικής, σωματικής και ψυχικής αποδόσεως (nicotine effect), η κατεύναση της κοπώσεως, η μείωση του στρεσ και η ευοδωτική επίδραση στο θυμικό.

   Με το παράθυρό μας ανοικτό ή κλειστό, το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία, είναι εξαιρετικά εθιστικό, συνδέεται με τον καρκίνο, τις καρδιοπάθειες, τις αγγειοπάθειες και τη γενετήσια ανικανότητα, όπως ενημερώνουν όλα τα πακέτα τσιγάρων του εμπορίου. Η "μακάβρια" ενημέρωση φαίνεται ότι δεν απέδωσε, όπως εξάλλου κάθε αντικαπνιστική εκστρατεία, και ήδη εξαπολύονται συστηματικότερες επιθέσεις κατά των καπνιστών, που ανεπιφύλακτα θεωρούνται, πλέον, "αντικοινωνικά άτομα με πολλές απουσίες από την εργασία τους", όπως πρόσφατα αναφέρθηκε στις σχετικές συζητήσεις στα πλαίσια της ΕΕ. Οι αντικαπνιστικές εκστρατείες δεν είναι φαινόμενο του καιρού μας. Σχεδόν μαζί με την είσοδό του καπνού στις πολιτισμένες κοινωνίες, άρχισε ένας απηνής ταμπακοπόλεμος που μαίνεται έκτοτε, στον ίδιο βαθμό αμείωτος και αναποτελεσματικός. Ήδη από το 1600, οι καπνιστές τέθηκαν υπό διωγμό, υποβάλλονταν σε βασανιστήρια, εξορία και δήμευση της περιουσίας τους. Καθώς τα σκληρά κατασταλτικά μέτρα δεν απέδωσαν ικανοποιητικά αποτελέσματα, επινοήθηκε ή άλλη πολιτική της "incorporation", της πολιτικής, δηλαδή, του "ενσωμάτωσε, εκείνο που δεν μπορείς να πολεμήσεις". Έτσι, ο Λεοπόλδος της Αυστρίας επέβαλε χαράτσι στον καπνό, για να καλύπτει τα έξοδα των βασιλικών κυνηγετικών εξορμήσεων και, ακολούθως, ο Ρισελιέ επέβαλε φορολογία στους καπνιστές, για πρώτη φορά, στα παγκόσμια χρονικά, κάτι το οποίο φάνηκε πολύ ελκυστικό στο Βοναπάρτη και σε όλους τους μετέπειτα ηγέτες του κόσμου.

   Στις ημέρες μας και οι δύο τάσεις, κοινωνική αποβολή και επιβολή στυγνής φορολογίας, καλλιεργούνται με αυξανόμενη ορμητικότητα. 

Και όμως! Ούτε τα απαγορευτικά μέτρα, που πολύ συχνά ξεπέρασαν τα όρια της επιβολής τρομοκρατίας, ούτε οι εκστρατείες ενημερώσεως ούτε η εκτόπιση των καπνιστών, ως κοινωνικά αποβλήτων, απέληξαν στη μείωση της καταναλώσεως και των επιδημιολογικών δεικτών των συνδεομένων με το κάπνισμα παθήσεων. Η "μανία" του κόσμου να καπνίζει δεν κάμπτεται, παρά με πολύ αργούς ρυθμούς και μόνον όταν ικανοποιούνται άλλες προϋποθέσεις. Ποιές είναι αυτές; Ίσως αποδειχθεί ότι είναι οι ολοένα δυσμενέστερες κοινωνικές συνθήκες, υπό τις οποίες κάθε άτομο προσπαθεί να σχηματισθεί ως πρόσωπο, να διαμορφώσει ένα σχέδιο ζωής και να ενταχθεί στην κοινωνία του, επιχειρώντας να ξεφύγει "από αυτό που κάποιοι ‘θέλουν’ να είναι, για να γίνει εκείνο που οφείλει να είναι".

  Καμιά εξουσιαστική βία δεν μπόρεσε ποτέ να περιστείλει το κάπνισμα, όπως, εξάλλου, καμιά επιδημία δεν ανεστάλη με νόμους και δαιμονοποιήσεις, αν και επιχειρήθηκε κατά κόρον. Η ενημέρωση/πρόληψη και η εξασφάλιση ευνοϊκού περιβάλλοντος κοινωνικής ανελίξεως, και όχι η καταστολή, είναι η κοινωνική μέθοδος περιστολής επικίνδυνων επιλογών, όπως το κάπνισμα. Αλλά της αποτελεσματικής προλήψεως προηγείται η αναγνώριση του προκλητικού αιτίου. Έτσι και το κάπνισμα, ως παγκόσμια επιδημία, δεν αναμένεται να περιορισθεί, εκτός και αν εκλείψουν οι λόγοι που κάνουν τους ανθρώπους να καταφεύγουν στην αυτοκαταστροφική τους συνήθεια. Η πρόσφατη διαπίστωση από έγκριτα ερευνητικά κέντρα ότι η επίπτωση του καρκίνου είναι σημαντικά υψηλότερη μεταξύ ομάδων πληθυσμού που έχουν υιοθετήσει κακή διατροφή και σπαράσσονται σε μια ζοφερή καθημερινό­τη­τα γεμάτη άγχος, συναισθηματική ένδεια και φυσική υποκινητικότητα, θα μπορούσε να είναι η απαρχή ενός ειλικρινούς προβληματισμού. Οι άνθρωποι δεν καπνίζουν από αυτοκαταστροφική διάθεση, αλλά για να κατευνάσουν τις εσωτερικές τους εντάσεις, απότοκες των απάνθρωπων κοινωνικών αδιεξόδων τους και είναι ο σύγχρονος τρόπος ζωής που εξαντλεί τους "ταμιευτήρες" εσωτερικού σθένους των ανθρώπων και τους καθιστά τρωτούς στις ασθένειες. Για τις προσβολές αυτές, υπόλογος δεν είναι, βέβαια, ο ίδιος ο άρρωστος, ώστε η νόσησή του να εκληφθεί από την κοινωνία ως μια "δίκαιη" ανταμοιβή του άφρονος αυτού που υιοθέτησε ανθυγιεινό τρόπο ζωής (κάπνισμα) και δήθεν έτσι αρρώστησε. Μια τέτοια εκδοχή θα απλοποιούσε τα πράγματα, καθώς η μομφή κατά της ολιγωρίας της κοινωνίας να άρει τις ανισότητες, που ωθούν τους ανθρώπους σε επικίνδυνες για την υγεία τους επιλογές επιχειρείται, ανεπιτυχώς, να μεταστραφεί σε μομφή κατά των θυμάτων ενός υστερόβουλου κόσμου. 

   Αν το κάπνισμα εξηγηθεί ως εκδήλωση βαριάς κοινωνικής (όχι ατομικής) παθολογίας, ως συνολική απώλεια ισορροπιών, αξιών και κοινωνικής συνοχής, ασφαλώς, τα όποια κατασταλτικά μέτρα, θα απολήξουν, αντίθετα, σε επίταση της καταναλώσεως καπνού, όπως δυστυχώς δείχνει η μέχρι τώρα εμπειρία. Ό,τι διαμορφώνει το ψυχοσωματικό προφίλ των καπνιστών είναι η μειωμένη αυτοδιάθεση, η μη περιφρούρηση του κύρους κάθε ανθρώπινου όντος, η κοινωνική καταπίεση, η δυσφορία που προκαλεί το βαθύ κράτος των ανισοτήτων και η στέρηση ευκαιριών. Είναι, εξάλλου, γνωστό ότι οι χαμηλότερες κοινωνικο-οικονομικές τάξεις καπνίζουν πολύ περισσότερο, όπως είχε και ο Μπαλζάκ εύστοχα επισημάνει: "Ο φτωχός, ανάμεσα στον καπνό και το ψωμί, δεν διστάζει να αποφασίσει. Προτιμά τον καπνό". 

  Εκείνο το παλιό τραγουδάκι των Rolling Stones: "I get no satisfaction…. And I try… and try” θα μπορούσε  να σας δώσει μια ακριβή πληροφορία από την κλινική εικόνα της "νόσου" που συζητήσαμε.