δικαστικές πλάνες

Γ. Α. Μαθιουδάκης  

 Σαν σήμερα, το 1894, οδηγήθηκε ενώπιον της γαλλικής δικαιοσύνης ο νεαρός αξιωματικός του πυροβολικού Alfred Dreyfus με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Ο Dreyfus οδηγήθηκε στο στρατοδικείο, όπου κεκλεισμένων των θυρών, καταδικάστηκε ομόφωνα και απελάθηκε στο νησί του Διαβόλου. Φυλακισμένος, τελούσε υπό 24-ωρη απομόνωση, ενώ κοιμόταν αλυσοδεμένος και ανήμπορος να προστατευθεί από τα έντομα και ερπετά. Το 1898 ο Emile Zola δημοσίευσε τη διάσημη ανοικτή επιστολή του "Κατηγορώ" προς τον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας, ζητώντας να επιδειχθεί σεβασμός στα ανθρώπινα δικαίωματα, που ήταν διακήρυξη της Γαλλικής Επαναστάσεως.  Το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο της Γαλλίας ανέτρεψε τελικά την καταδίκη του Dreyfus, το 1906, και ο άτυχος αξιωματικός απελευθερώθηκε, για να ζήσει ως αντισυνταγματάρχης τα υπόλοιπα 29 έτη του βίου του.

 Η ανθρώπινη κοινωνία, έχει θεσπίσει νόμους, που αποτελούν κατάστιχα που πρέπει να τηρούνται πιστά από όλους, εξουσιαζόμενους και εξουσιαστές, προκειμένου να διασφαλιστεί η συλλογική κοινωνική συνύπαρξη. Το έργο της δικαιοσύνης είναι, στην πραγματικότητα, αδύνατο να το σηκώσουν δικαστές-άτομα με ανθρώπινη υπόσταση. Πρόκειται για διαχείριση αβεβαιότητας, ενόσω είναι κατανοητό ότι είναι αδύνατη η διάγνωση της αλήθειας, ως ανθρώπινο κατόρθωμα, ανάλογα με τις δεδομένες γνωστικές ικανότητες του ανθρώπου. Ακόμη και ο πιο αδέκαστος Δικαστής, όπως η συντριπτική πλειοψηφία τους, είναι εκτεθειμένος στον κίνδυνο της μεροληψίας, παρασυρόμενος από αντιλήψεις και παραδοχές που έχουν  εμφυλοχωρήσει στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και των οποίων σχεδόν δεν έχει συνείδηση. Διολισθαίνουν, έτσι, ασύνειδα σε επιλεκτικούς μηχανισμούς, παρασυρόμενοι από προκατανοήσεις, απλοποιήσεις, δοξασίες και θεωρίες, με τις οποίες σχηματοποίησαν από πριν τον προσωπικό τους νόμο κινήσεως, ως κοινωνικά υποκείμενα.  Από την άλλη, πάλι, όταν η δικαστική εξουσία λειτουργεί σε περιβάλλον συνταγματικής αστάθειας, λόγω πολιτικών αναταραχών, από τις οποίες τόσο συχνά κατατρύχεται η κοινωνία μας, ή η λειτουργία ενός θεσμού επηρεάζει, ως μη ώφειλε, ή διαχέεται και αλλοιώνει τη λειτουργία ενός άλλου, τότε υπάρχει κίνδυνος η ζυγαριά της δικαιοσύνης  να κλείνει προς την πλευρά της ισχύος και όχι προς την πλευρά του δικαίου, με συνέπεια την κάμψη της ευθικρισίας και την αποδυνάμωση της πεποιθήσεως περί δίκαιης απονομής της. Η δίκη του Θηραμένη, το 404 π.Χ., στην ολιγαρχική Αθήνα, για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας και προκειμένου να μη βλιθεί το κύρος του ολιγαρχικού πολιτεύματος, που, για τον Αριστοτέλη συνιστά παρέκβαση των ολίγων που κυβερνούν ωφελιμιστικά τους πολλούς, αποτελεί παράδειγμα δικαστικής πλάνης, στην οποία υποχρεώθηκαν οι 3000 βουλευτές-δικαστές του, επειδή τον δίκασαν υπό την απειλή των οπλισμένων ανδρών του Κριτία. 
  Οι λόγοι που μπορεί να οδηγήσουν σε μια δικαστική πλάνη είναι πολλοί. Το ίδιο και αυτοί που συμβάλλουν στη συγκάληψή της. Από τους πιο απλούς, η πολιτική σκοπιμότητα και η παρεμβολή εμποδίων στην απρόσκοπτη εκδίκαση, στην παροχή πλήρους ελευθερίας του δικαστή, από παρεισφρύσεις σκόπιμων αποπροσανατολισμών και την παρεμπόδιση νηφάλιας, αμερόληπτης και αδέκαστης ετυμηγορίας. Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις, η δίκη Πόλκ, η δίκη Τσάπμαν, βρετανίδας κατασκόπου, που για πολιτικούς/διπλωματικούς λόγους, έπρεπε να παραβιασθούν τα στάδια της δίκης και να βρεθεί, όπως-όπως ένα εξιλαστήριο θύμα. 

  Η ανθρώπινη κοινωνική ιστορία βρίθει παραδειγμάτων δικαστικής πλάνης, με εκκωφαντικότερο εκείνο της καταδίκης του Σωκράτη, για την οποία η ανθρώπινη κοινωνία δεν έχει ακόμη απολογηθεί.

  Ο Κάφκα, που ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της Νομικής στις 18 Ιουνίου 1906,  έχει σε δύο, τουλάχιστον βιβλία του τη "Δίκη" και το "συνήγορο", αλλά ακόμη και στον "Πύργο" μελετήσει το ζήτημα της απονομής δικαιοσύνης, μέσα σε μια εφιαλτική ατμόσφαιρα: άγχος, αβεβαιότητα, ανασφάλεια, αγωνία για την εύρεση μιας διεξόδου, που να οδηγεί στην αλήθεια, ανάμεσα σε ατέλειωτους διαδρόμους πλάνης. Κυριολεκτικά ένα "ελεύθερο κλίμακας" δίκτυο, στο οποίο η τραγικότητα του Δικαστικού Σώματος είναι, πράγματι, συναρπαστική. Ελλοχεύει ο κίνδυνος πλάνης, όχι λόγω ηθελημένης απρονοησίας ή αδιαφορίας, αλλά λόγω των άπειρων συχγυτικών παρεισφρύσεων, που συσκοτίζουν τη διερευνούμενη πραγματικότητα και καθιστούν την ετυμηγορία επισφαλή. Ο κίνδυνος της πλάνης είναι η τραγωδία που βιώνει κάθε Δικαστής, ο οποίος οφείλει να εκδόσει μια δικαστική απόφαση, απρέγκλητα εκτελεστή, δηλαδή μια τελεσίδικη αξιολογητική κρίση, τη σοβαρότερη που μπορεί να συγκροτήσει η κοινωνία για έναν άνθρωπο. 
  Για να θεμελιωθεί και να δικαιωθεί ηθικά μια τιμωρία, για να θεωρηθεί ένας άνθρωπος προσωπικά υπεύθυνος για την αξιόποινη πράξη του, πρέπει να εξασφαλιστεί ότι είχε τη δυνατότητα να την αποφύγει, δηλαδή να είχε την εσωτερική κι εξωτερική ελευθερία να πράξει αλλιώς. Διαφορετικά, η προσωπική μομφή είναι αδικαιολόγητη. Έτσι, η περιγραφή των συνθηκών, υπό τις οποίες συντελέστηκε η αδικοπραξία είναι σημαντικότερη, ακόμη και από την ίδια την περιγραφή της αξιόποινης πράξης. 
  Και εδώ, ακριβώς, εντοπίζεται η ηθική υπόσταση της ποινής, που στερείται το έγκλημα.